گنج حکمت

به جوانمردی کوش

• نویسنده: سعدی
• اثر: گلستان
• نوع نثر: مسجع و آهنگین

یکی را از ملوک عَجَم حکایت کنند که دست تطاول به مال رعیّت دراز کرده بود و جور و اذیّت آغاز کرده تا به جایی که خلق از مکاید فعلش به جهان برفتند و از کُربَت جورش راه غربت گرفتند.

قلمرو فکری:

از یکی از پادشاهان ایرانی نقل می کنند که به دارایی مردم دست درازی می کرد و ستم و آزار آغاز کرد تا به جایی که مردم از فریب‌ کارهایش در جهان پراکنده شدند و به خاطر گرفتاری ستمگری اش، راه دوری از میهن را برگزیدند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

دست دراز کردن به مال رعیت  ß  کنایه غارت اموال مردم

جهان  ß  مجاز از کشور دیگر

ارتفاع و نقصان  ß  تضاد

دست دراز کردن  ß  کنایه از تعرض و تجاوز

زور آوردن دشمنان  ß  کنایه از حمله دشمنان

به جهان برفتند  ß  کنایه از به دیگر جاهای جهان مهاجرت کردند

چون رعیّت کم شد، ارتفاع ولایت نقصان پذیرفت و خرانه تهی ماند و دشمنان زور آوردند.

قلمرو فکری:

هنگامی که مردم و جمعیت کشور کم شد، درآمد دولت نیز کاست. خزانه خالی ماند و دشمنان فشار آوردند.

قلمرو زبانی:

هر که فریادرس روز مصیبت خواهد                  گو در ایّام سلامت به جوانمردی کوش

بندهٔ حلقه به گوش ار ننوازی برود                    لطف کن که بیگانه شود حلقه‌ به گوش

قلمرو فکری:

هر کس برای روز گرفتاری اش یاور می خواهد به او بگو در روزگار تندرستی جوانمرد و بخشنده باشد.

اگر بنده حلقه به گوش و مطیعت را هم مورد لطف و محبت قرار ندهی، از پیش تو فرار می کند. پس تا می توانی لطف کن؛ که با لطف، بیگانه هم از تو فرمانبرداری می کند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

قالب شعر  ß  «قطعه»؛ چون فقط مصراع های زوج دارای قافیه هستند:

• کوش و گوش  ß  قافیه

روز مصیبت و ایام سلامت  ß  تضاد

وزن  ß  فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رشته انسانی)

حلقه به گوش  ß  کنایه از فرمانبردار و مطیع

نواختن  ß  کنایه مهربانی و بخشش کردن

واژه آرایی عبارات «حلقه به گوش» و «لطف» در بیت دوم

واج آرایی مصوّت «ــِـ» در بیت اول

باری به مجلس او در، کتاب شاهنامه همی خواندند در زوال مملکت ضحّاک و عهد فریدون؛

قلمرو فکری:

به هر روی، در انجمن او از کتاب شاهنامه درباره نابودی کشور ضحاک و روزگار فریدون بیت هایی را می خواندند.

قلمرو زبانی:

به مجلس او در  ß  دو حرف اضافه برای یک متمم

قلمرو ادبی:

ضحّاک و فریدون  ß  تضاد

تلمیح به داستان ضحّاک و فریدون در شاهنامۀ فردوسی

وزیر، مَلِک را پرسید: «هیچ توان دانستن که فریدون که گنج و مُلک و حَشَم نداشت، چگونه بر او مملکت مقرّر شد؟»

قلمرو فکری:

وزیر، از شاه پرسید آیا می دانی فریدون که گنج، کشور و خدمتکار نداشت، چگونه کشوری را به دست آورد؟

قلمرو زبانی:

گفت: «آن چنان که شنیدی خلقی بر او به تعصّب گرد آمدند و تقویت کردند و پادشاهی یافت.»

قلمرو فکری:

گفت: همانگونه که شنیده ای گروهی از مردم پیرامون او با جانب داری جمع شدند و از او پشتیبانی کردند و پادشاهی یافت.

قلمرو زبانی:

گفت: «ای مَلکِ چون گِرد آمدن خلق موجب پادشاهی است، تو مر خلق را پریشان برای چه می کنی؟ مگر سر پادشاهی کردن نداری؟»

قلمرو فکری:

گفت ای پادشاه به این دلیل که جمع شدن مردم سبب پادشاهی است، تو چرا مردم را آشفته دل و آزرده می کنی؟ مگر نمی خواهی که فرمانروایی کنی؟

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

سر  ß  مجاز از قصد

مَلکِ گفت: «موجب گرد آمدن سپاه و رعیّت چه باشد؟» گفت: «پادشه را کَرَم باید تا برو گرد آیند و رحمت تا در پناه دولتش ایمن نشینند و تو را این هر دو نیست.»

قلمرو فکری:

شاه گفت: «علت جمع شدن سپاه و مردم چه چیزی است؟» گفت: «پادشاه باید بخشندگی داشته باشد تا مردم پیرامون او جمع گردند و مهربانی داشته باشد تا در پناه حکومتش در امنیت زندگی کنند و تو هیچ یک از این دو ویژگی را نداری.»

قلمرو زبانی:

ایمن  ß  ممال از اَمن

تا برو گرد آیند و رحمت  ß  عبارت «لازم است» به حذف به قرینه لفظی شده است

نکند جور بیشه سلطانی                        که نیاید ز گرگ چوپانی

پادشاهی که طرح ظلم افکند                پای دیوار مُلک خویش بکند

قلمرو فکری:

انسان ستمگر نمی تواند پادشاهی کند؛ زیرا هیچ گاه از گرگ نمی توان انتظار چوپانی داشت.

شاهی که سبب پیدایش و گسترش ستم شود، گویی دیوار پادشاهی خودش را نابود می کند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

بیت اول  ß  سلطانی و چوپانی  ß  قافیه

بیت دوم  ß  افکند و بکن  ß  قافیه

مصراع دومِ بیت اول  ß  ارسال المثل

بیت اول  ß  شبه اسلوب معادله

طرح ظلم  ß  اضافه تشبیهی

طرح افکندن  ß  کنایه از بنا نهادن

دیوار ملک  ß  اضافه تشبیهی

پای چیزی را کندن  ß  کنایه از زمینه نابودی را فراهم کردن

وزن  ß  فعلاتن مفاعلن فعلن (رشته انسانی)

قالب  ß  مثنوی